Cykl Biblia: Mniej i bardziej znane przykazania

Jeżeli pierwsza część będzie zbyt nudna, proponuję przewinąć do części dotyczącej Dekalogu.

Jak wiadomo Prawo żydowskie jest zbiorem bardzo skomplikowanym. Tradycyjnie mówi się o 613 przykazaniach ( micwot), na które składa się 248 nakazów i 365 zakazów. Obecna wykładnia Prawa oparta na wielowiekowej interpretacji Tory nazywa się Halacha(hebr. הלכה, droga, zachowanie). Wiele zagadnień spornych w Prawie doczekało się komentarzy i interpretacji rabinicznych, które następnie po wzajemnym uzgodnieniu zostały zebrane w jedną wspólną wykładnię. Podstawowym zbiorem halachicznych rozstrzygnięć prawnych jest Miszna. Dzięki tym wielowiekowym rozważaniom i badaniom Tory wiadomo na przykład, że w szabat winda powinna zatrzymywać się na każdym piętrze wieżowca, tak aby nie trzeba było naciskać guzików, a jeżeli przyjdzie podróżować w szabat, to należy siedzieć na butelkach z wodą ułożonych na fotelu w pociągu.


Prawo zawarte w Torze skupia się jednak, przede wszystkim na regułach życia społecznego i czystości kultu. Ponad połowa zawartości ksiąg Wyjścia, Kapłańskiej i Liczb zawiera szczegółowe opisy konstrukcji i wyposażenia Przybytku (miejsca świętego), zasad dotyczących sposobu maszerowania przez pustynię oraz szczegółowy podział dóbr i inwentarza w posiadaniu poszczególnych rodów i rodzin. Wchodzenie w takie szczegóły byłoby niewyobrażalnie nudne (najlepiej samemu przeczytać), dlatego skupię się jedynie na ciekawszych zagadnieniach.

Prawo sanitarne w starożytnym Izraelu

W dzisiejszych czasach możemy się dziwić, czemu służyć ma koszerność lub rytualne obmycie, jednak w starożytności przepisy tego typu pełniły ważną rolę w biologicznym, etnicznym i społecznym funkcjonowaniu narodu.

Tora poświęca bardzo wiele uwagi przepisom dotyczącym czystości rytualnej i obrzędowym obmyciom. Pojęcie nieczystości wykluczało czasowo, bądź docelowo ze społeczności i kultu, dlatego dla prostych pasterzy i rolników było bardzo poważnym i realnym zagrożeniem. Pod groźbą zaciągnięcia nieczystości Prawo wymuszało na Izraelitach dbanie o higienę i przeciwdziałało epidemiom. Oto kilka przykładów:

Lb 5: 2 «Rozkaż Izraelitom usunąć z obozu każdego chorego na trąd, cierpiącego na wycieki oraz tego, kto zaciągnął nieczystość przy zwłokach zmarłego.

Kpł 15: 4 Każde łóżko, na którym spoczywał chory na wycieki, jest nieczyste. Każdy przedmiot, na którym siedział, jest nieczysty. 5 Każdy, kto się dotknie jego łóżka, wypierze ubranie, wykąpie się w wodzie i będzie nieczysty aż do wieczora.

Kpł 12: 2 «Powiedz do Izraelitów: Jeżeli kobieta zaszła w ciążę i urodziła chłopca, pozostanie przez siedem dni nieczysta, tak samo jak podczas stanu nieczystości spowodowanego przez miesięczne krwawienie. 3 Ósmego dnia [chłopiec] zostanie obrzezany. 4 Potem ona pozostanie przez trzydzieści trzy dni dla oczyszczenia krwi: nie będzie dotykać niczego świętego i nie będzie wchodzić do świątyni, dopóki nie skończą się dni jej oczyszczenia.

Chociaż fragment ten brzmi strasznie, sprowadza się on do stwierdzenia „panowie, dajcie żonom spokój wtedy, kiedy one nie mogą”.

Kpł 17: 15 Każdy tubylec lub przybysz, który by jadł mięso zwierzęcia padłego lub rozszarpanego, wypierze ubranie, wykąpie się w wodzie i będzie nieczysty aż do wieczora.
Przykład kwarantanny na choroby z żywności niewiadomego pochodzenia.

Kpł 20: 25 Będziecie odróżniać zwierzęta czyste od nieczystych, ptaki nieczyste od czystych. Nie będziecie plugawić siebie samych przez zwierzęta i ptaki ani przez wszystko, co się roi po ziemi, przez wszystko, co oddzieliłem od was jako nieczyste. 26 Będziecie dla Mnie święci, bo Ja jestem święty, Ja Pan, i oddzieliłem was od innych narodów, abyście byli moimi.

Po tysiącach lat od stworzenia przepisów o koszerności okazało się, że zwierzęta niekoszerne mają większą zbieżność genetyczną z ludźmi, przez co wzrasta prawdopodobieństwo zarażenia się pasożytami z niedogotowanego mięsa.

Starożytne prawa człowieka

Jeżeli przyjmiemy, że Izraelici wprowadzili swoje Prawo do wszystkich dziedzin życia, zobaczymy że społeczeństwo to musiało być bardzo egalitarne i humanitarne:

Pwt 19: 15 Nie przyjmie się zeznania jednego świadka przeciwko nikomu, w żadnym przestępstwie i w żadnej zbrodni. Lecz każda popełniona zbrodnia musi być potwierdzona zeznaniem dwu lub trzech świadków. 16 Jeśli powstanie świadek złośliwy przeciw komuś, oskarżając go o przekroczenie Prawa, 17 dwu ludzi wiodących między sobą spór stanie wobec Pana przed kapłanami i przed sędziami urzędującymi w tym czasie. 18 Jeśli ci sędziowie, zbadawszy sprawę dokładnie, dowiodą fałszu świadkowi - jeżeli świadek taki fałszywie oskarżył brata swego - 19 uczyńcie mu, jak on zamierzał uczynić swemu bratu. Usuniesz zło spośród ciebie.

Pwt 25: 2 O ile winowajca zasłuży na karę chłosty, każe go sędzia położyć na ziemi i w jego obecności wymierzą mu chłostę w liczbie odpowiadającej przewinieniu. 3 Otrzyma nie więcej niż czterdzieści uderzeń, aby przez mnożenie razów ponad tę liczbę chłosta nie była nadmierna i nie został pohańbiony twój brat w twoich oczach. 4 Nie zawiążesz pyska wołowi młócącemu.

W przepisie tym chodziło, o to aby kara nie wpłynęła na zdolność do pracy i zdobywania pożywienia, co mogłoby odbić się na rodzinie ukaranego.

Pwt 19: 2 ustanowisz sobie trzy miasta w kraju, który ci daje Pan, Bóg twój, abyś go posiadł. 3 Drogę do nich utrzymasz w dobrym stanie i na trzy części podzielisz obszar kraju, który ci daje Pan, Bóg twój, aby tam schronienie znalazł każdy zabójca. 4 W następującym wypadku zabójca, który by tam uciekł, może pozostać przy życiu: jeśliby zabił bliźniego nieumyślnie, nie żywiąc przedtem do niego nienawiści. 5 Jeśli na przykład poszedł z drugim do lasu ścinać drzewo, uchwycił ręką siekierę, by ciąć w drzewo, żelazo zaś odpadło od drzewca i trafiło śmiertelnie bliźniego - taki może schronić się do jednego z tych miast, by ratować swe życie, 6 aby ściągający mściciel krwi wzburzony gniewem nie dosięgnął go ze względu na zbyt daleką drogę i życia go nie pozbawił, gdyż ten nie jest winien śmierci, bo nie żywił zastarzałej nienawiści do zmarłego.

Kpł 25: 25 Jeżeli twój brat zubożeje i sprzeda swoją posiadłość, wtedy wystąpi jego najbliższy krewny jako "wykupujący" i odkupi ziemię sprzedaną przez brata. 26 Jeżeli zaś kto nie ma "wykupującego", ale sam zdobędzie dostateczne środki na wykup, 27 to obliczy lata od czasu sprzedaży, zwróci nabywcy gruntu nadwyżkę i wróci do swej posiadłości. 28 Jeżeli jednak nie będzie miał dostatecznych środków na wykup, w takim razie grunt pozostanie we władaniu nabywcy aż do roku jubileuszowego. W roku jubileuszowym grunt przejdzie znowu w posiadanie dawnego właściciela.

Przepis ten praktycznie uniemożliwiał tworzenie wielkich majątków ziemskich kosztem ludzi biednych. Nawet zadłużona rodzina miała pewność, że po pewnym czasie odzyska swoje pole.

Wj 21: 2 Jeśli kupisz niewolnika - Hebrajczyka, będzie służył sześć lat, w siódmym roku zwolnisz go bez wykupu.

Pwt 5: 14 lecz w siódmym dniu jest szabat Pana, Boga twego. Nie będziesz wykonywał żadnej pracy ani ty, ani twój syn, ani twoja córka, ani twój sługa, ani twoja służąca, ani twój wół, ani twój osioł, ani żadne twoje zwierzę, ani obcy, który przebywa w twoich bramach; aby wypoczął twój niewolnik i twoja niewolnica, jak i ty.
I znowu, wszystko brzmi pięknie pod warunkiem, że zasady te rzeczywiście były wprowadzane w życie.

Kilka kwiatków (bo nie może być zbyt pięknie)


Myślę, że sekcja ta zostanie szeroko rozwinięta w komentarzach, dlatego wymienię tylko kilka bardzo mało znanych przykładów:

Lb 5: 17 Następnie naleje kapłan wody świętej do naczynia glinianego, weźmie nieco pyłu znajdującego się na podłodze przybytku i rzuci go do wody. 18 Teraz postawi kapłan kobietę przed Panem, odkryje jej włosy i położy na jej ręce ofiarę wyjawienia, czyli posądzenia; wodę zaś gorzką, niosącą klątwę, kapłan będzie trzymał w swym ręku. 19 Wtedy zaprzysięgnie kobietę i powie do niej: Jeśli rzeczywiście żaden inny mężczyzna z tobą nie obcował i jeśliś się z innym nie splamiła nieczystością względem swego męża, wówczas woda goryczy i przekleństwa nie przyniesie ci szkody.

Wj 23: 19 Przyniesiesz do domu Boga twego, Pana, pierwociny z płodów ziemi. I nie będziesz gotował koźlęcia w mleku jego matki.

Przepis ten tłumaczony przez teologów katolickich jako „zakaz bycia perfidnym” w judaizmie zaowocował całkowitym zakazem łączenia mięsa z nabiałem i trzymaniem w domu dwóch lodówek.

Kpł 16: 7 Weźmie dwa kozły i postawi je przed Panem, przed wejściem do Namiotu Spotkania. 8 Następnie Aaron rzuci losy o dwa kozły, jeden los dla Pana, drugi dla Azazela. 9 Potem Aaron przyprowadzi kozła, wylosowanego dla Pana, i złoży go na ofiarę przebłagalną. 10 Kozła wylosowanego dla Azazela postawi żywego przed Panem, aby dokonać na nim przebłagania, a potem wypędzić go dla Azazela na pustynię.
Kozom nigdy nie było łatwo na Bliskim Wschodzie…

Wj 21: 28 Jeśliby wół pobódł mężczyznę lub kobietę tak, iż ponieśliby śmierć, wówczas wół musi być ukamienowany, lecz nie wolno spożyć jego mięsa, właściciel zaś wołu będzie wolny od kary.

Istnieje przepis regulujący, ile nocy w miesiącu mąż ma być do „dyspozycji” swojej żony. Przykładowo marynarz – raz w miesiącu, handlarz – dwa razy w tygodniu, a bezrobotny – codziennie. Niestety nie jestem w stanie podać źródła (prawdopodobnie Talmud), słuchałem kiedyś wykładu na ten temat na Festiwalu Kultury Żydowskiej.

10, 11 lub 12 przykazań

Dekalog opisany został w dwóch miejscach (znowu dublet treściowy) w Księdze Wyjścia 20,2–17 oraz w Księdze Powtórzonego Prawa 5,6–21. Oba opisy nieznacznie się różnią, a w zależności od przyjętej zasady liczenia przykazań będzie między 10, a 13.
Ostatnio, w innym Artykule dyskutowaliśmy na temat zmian w liczbie przykazań. Niech samo zestawienie tabelaryczne (z Wikipedii) będzie komentarzem i wyjaśnieniem (Link ):

Tradycyjny polski przekład Dekalogu, według Biblii Jakuba Wujka	Sposoby podziału (nr przykazania)
Księga Wyjścia 20,2–17	Księga Powtórzonego Prawa 5,6–21	starożytny żydowski (a)	współczesny żydowski (b)	augustyński (katolicki) (c )	luterański
2 Jam jest Pan, Bóg twój, którym cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli.	6 Ja Pan, Bóg twój, którym cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli.	1
3 Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną.	7 Nie będziesz miał bogów cudzych przed oczyma mymi.	1	2	1	1
4 Nie uczynisz sobie obrazu rytego ani żadnej podobizny tego, co jest na niebie w górze i co na ziemi nisko, ani z tych rzeczy, które są w wodach pod ziemią. 5 Nie będziesz się im kłaniał ani służył. Ja jestem Pan, Bóg twój, mocny, zawistny, karzący nieprawość ojców na synach do trzeciego i czwartego pokolenia tych, którzy mnie nienawidzą; 6 a czyniący miłosierdzie tysiącom tych, którzy mię miłują i strzegą przykazań moich.	8 Nie uczynisz sobie rzeźby ani podobizny wszystkich rzeczy, które są na niebie w górze i które na ziemi nisko, i które są w wodach pod ziemią. 9 Nie będziesz się im kłaniał i służył. Bom ja jest Pan, Bóg twój, Bóg zawistny, który dochodzę nieprawości ojców na synach do trzeciego i czwartego pokolenia tych, którzy mnie nienawidzą, 10 a czynię miłosierdzie na wiele tysięcy miłującym mię i strzegącym przykazań moich.	2
7 Nie będziesz brał imienia Pana, Boga twego, nadaremno; bo nie będzie miał Pan za niewinnego tego, który by wziął imię Pana, Boga swego, nadaremno.	11 Nie będziesz używał imienia Pana, Boga twego, nadaremnie, bo nie ujdzie karania, kto by dla próżnej rzeczy użył imienia jego.	3	3	2	2
8 Pamiętaj, abyś dzień sobotni święcił. 9 Sześć dni robić będziesz i będziesz wykonywał wszystkie roboty twoje; 10 ale dnia siódmego sabat Pana, Boga twego, jest: nie będziesz wykonywał weń żadnej roboty, ty i syn twój, i córka twoja, sługa twój i służebnica twoja, bydlę twoje i gość, który jest między bramami twymi. 11 Przez sześć dni bowiem czynił Pan niebo i ziemię, i morze, i wszystko, co w nich jest, a odpoczął dnia siódmego; i dlatego pobłogosławił Pan dniowi sobotniemu i poświęcił go.	12 Zachowaj dzień sobotni, abyś go święcił, jak ci przykazał Pan, Bóg twój. 13 Sześć dni robić będziesz i pełnić wszystkie roboty twoje. 14 Siódmy dzień jest sabat, to jest odpocznienie Pana Boga twego. Nie będziesz weń pełnił żadnej robot, ty ani syn twój, ani córka, służebnik i służebnica, ani wół, ani osioł, ani żadne bydlę twoje, ani przechodzień, który jest między bramami twoimi, aby odpoczął sługa i służebnica twoja jak i ty. 15 Pamiętaj, żeś i sam służył w Egipcie, i wywiódł cię stamtąd Pan, Bóg twój, ręką mocną i ramieniem wyciągniętym, i przeto ci kazał, abyś zachował dzień sobotni.	4	4	3	3
12 Czcij ojca twego i matkę twoją, abyś długo żył na ziemi, którą Pan, Bóg twój, da tobie.	16 Czcij ojca twego i matkę, jak ci przykazał Pan, Bóg twój, abyś żył przez długi czas i żeby ci się dobrze wiodło na ziemi, którą Pan, Bóg twój, da tobie.	5	5	4	4
13 Nie będziesz zabijał.	17 Nie będziesz zabijał.	6	6	5	5
14 Nie będziesz cudzołożył.	18 Ani będziesz cudzołożył.	7	7	6	6
15 Nie będziesz kradzieży czynił.	19 I kradzieży nie będziesz popełniał.	8	8	7	7
16 Nie będziesz mówił fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu twemu.	20 Ani będziesz mówił przeciw bliźniemu twemu fałszywego świadectwa.	9	9	8	8
17a Nie będziesz pożądał domu bliźniego twego,	21b Nie będziesz pożądał [...] domu bliźniego twego,	10	10	10	9
17b ani będziesz pragnął żony jego,	21a Nie będziesz pożądał żony bliźniego twego,	9	10
17c ani sługi, ani służebnicy, ani wołu, ani osła, ani żadnej rzeczy, która jego jest.	21c ani roli, ani sługi, ani służebnicy, ani wołu, ani osła, ani żadnych rzeczy, które jego są.	10 (ciąg dalszy)

a – starożytny podział żydowski uznawany jest za najstarszy, zawarty jest w stosowanej przez pierwszy Kościół Septuagincie, był stosowany już w czasach Chrystusa; używali go już w I wieku m.in. Józef Flawiusz i Filon z Aleksandrii. Charakteryzuje się rozdzieleniem przykazania dotyczącego posiadania innych bogów od przykazania dotyczącego kultu przedmiotów. Choć obecnie porzucony przez judaizm na rzecz późniejszego podziału talmudycznego, jego tradycja pozostaje wciąż żywa w większości wyznań chrześcijańskich. Za obowiązujący uznają go Cerkiew prawosławna, Kościoły orientalne, protestanckie (z wyjątkiem luteran), anglikańskie i restoracjonistyczne.

b – podział talmudyczny jest powszechnie uznanym we współczesnym judaizmie; jego tradycja sięga III wieku n.e.

c – podział augustyński, wywodzący się od św. Augustyna z Hippony, sięga tradycją V wieku n.e. Charakteryzuje się sposobem podziału, który eksponuje różnicę między pożądaniem cielesnym a pożądaniem dóbr drugiego człowieka oraz włączeniem przykazania dotyczącego zakazu kultu przedmiotów do przykazania dotyczącego zakazu posiadania innych bogów. Stosowany jest w Kościele katolickim i kościołach starokatolickich.

d – podział luterański, wywodzący się z piśmiennictwa Marcina Lutra, pochodzi z XVI wieku. Stanowi niewielką modyfikację podziału augustyńskiego. Jedyna różnica leży w sposobie podziału przykazania dziewiątego i dziesiątego, gdzie dziewiąte dotyczy pożądania domu drugiego człowieka, a dziesiąte obejmuje pozostałe rodzaje pożądania. (koniec tekstu Wiki)


Według innych źródeł, w tekście hebrajskim zostało pominiętych jeszcze pięć dodatkowych przykazań…

Współczesna wykładnia Dekalogu

Teraz już będzie zupełnie nieneutralne. Wielu ludzi twierdzi, że Prawo jest przestarzałe i należałoby je albo zmienić, albo unieważnić. Wbrew pozorom Kościół wprowadza modyfikacje przykazań, oczywiście nie chodzi o modyfikacje treści biblii (jak chcieliby wojujący antyteiści), ale o zmiany w interpretacji i oficjalnej Wykładni (będę używał dla wygody tego słowa). Oto kilka przykładów zmian w interpretacji Dekalogu:

1. Nie będziesz miał bogów cudzych… - pierwotnie przykazanie zabraniało apostazji oraz synkretyzmu religijnego, jednak w czasach dzisiejszych trudno wyobrazić sobie niebezpieczeństwo odstępstwa chrześcijan na rzecz Światowida. Dlatego od jakiegoś czasu Wykładnia skupia się na niebezpieczeństwie stawiania w centrum swojego życia współczesnych bożków, czyli: bogactwa, władzy, pozycji społecznej i przede wszystkim własnego ego.

Druga część przykazania dotycząca obrazów i rzeźb dalej funkcjonuje, jednak została znacznie przewartościowana w pierwszym tysiącleciu. W IV w. po Edykcie Mediolańskim, sztuka kościelna zaczęła się rozwijać. Podstawową funkcją sztuki sakralnej było objawianie prawd wiary ludziom nieumiejącym czytać (por. Biblia Pauperum). Oczywiście szybko rozwinął się problem z kultem obrazów, na który odpowiedzią była schizma ikonoklazmu (jeżeli starczy mi czasu, to machnę kiedyś artykuł o herezjach, a co). Ostatecznie wojna przeciwników i zwolenników ikon zakończyła się na soborze nicejskim II spisaniem szczegółowych zasad określających kanon pisania ikon i zakaz handlu nimi. W sposób wyraźny określono, że obiektem kultu ma być postać przedstawiona na ikonie, a nie sama ikona. Niestety w społecznej świadomości święte obrazy są święte same w sobie, a niektóre z nich są nawet cudowne, co od zawsze jest sprzeczne z Wykładnią.

2. Nie nadużywaj Imienia… - dla żydów oznacza to zakaz zapisywania pełnego Imienia Bożego (bo gdyby Tora upadła na ziemię, to Ajwaj!) oraz zakaz wymawiania Imienia w ogóle, poza ściśle określonymi obrzędami. Obecnie można sprowadzić to do stwierdzenia „szanuj Imię Boże, bo ono opisuje Bożą istotę i naturę. Jest ono ważne dla innych ludzi, dlatego nie wyśmiewaj się również z innych religii, tylko szanuj cudze uczucia i poglądy”.

3. Dzień święty… - wolna niedziela, tragedia głodujących rodzin. Straszliwe przykazanie nakazujące odpoczynek wszystkim i wszystkiemu przez jeden dzień pod pretekstem kultu religijnego. Obecnie Wykładnia nie zabrania aktywności, które są odpoczynkiem, dlatego w niedzielę można naprawiać motocykl, ale tylko własny. Można też sadzić kwiatki, ale nie wolno kosić trawy (bo to jest męczące i nieprzyjemne).

4. Szacunek rodziców… - „Ucz się empatii i szacunku wobec osób starszych i potrzebujących, bo twoje dzieci będą widziały jak opiekujesz się ich babcią i za 50 lat może zaopiekują się tobą”.

5. Nie morduj… - tak brzmi oryginał hebrajski. Bardziej restrykcyjne „nie zabijaj” wprowadzili pierwsi chrześcijanie, którzy woleli sami umrzeć, niż pójść do wojska i zabijać. Dlaczego warto wprowadzać taką granicę pokazała między innymi historia XX w. i eugenika, która wyewoluowała od kontrolowanego rodzicielstwa do holokaustu.

6. Nie cudzołóż… (zakładam że większość Bojowników kliknęła w artykuł tylko dla tego akapitu) – w starożytności było to przykazanie zabezpieczające kobiety przed śmiercią głodową wynikającą z sytuacji życiowej samotnej matki (panny bądź rozwódki). „Chcesz mieć babę? Sformalizuj związek i utrzymuj żonę”. Dzisiaj, kiedy samotna matka może sama się utrzymać i dostać nawet 500+, Wykładnia skupia się raczej na zapewnieniu dzieciom pełnych rodzin i straszy nastolatków perspektywą zbyt wczesnej ciąży. W średniowieczu wszelkie kontakty cielesne miały być ograniczone do minimum. Dziś Kościół zachęca wiernych do wspólnego i pełnego przeżywania związku. Wierzcie mi, Konstytucje Apostolskie dawno już się zmieniły, ale ze starą mentalnością idzie trochę gorzej.
A dlaczego jest to w ogóle grzech? Wykładnia mówi o odpowiedzialnym i bezpiecznym korzystaniu z naturalnych bożych darów. Pod pretekstem grzechu ostrzega przed błędami, których potem długo się żałuje.

A dlaczego nie wolno karać dzikusa? Żeby uczyć się cierpliwości i dyscypliny (archaiczne pojęcia). Chodzi też, o niebezpieczeństwo sprowadzenia najlepszych rzeczy w życiu do roli chemii, zewnętrznego wyglądu i kochania fantazji zamiast ludzi. Generalnie, możesz myć swoje ciało, tak szybko jak chcesz, ale jeżeli twojej żonie/dziewczynie to przeszkadza, to znaczy że sprawiasz jej przykrość i jesteś samolubny.

Podsumowując: Wykładnia radzi trochę „pooszczędzać” żeby potem stworzyć docelowy związek, nieobciążony przeszłością, który dzięki wyuczonej cierpliwości i poznaniu siebie najpierw w trybie „przyjaciel”, może stworzyć trwałą, głęboką i szczęśliwą relację na całe życie (przynajmniej w teorii).

7, 8, 9, 10 – Ponieważ tekst jest już bardzo długi, napiszę jedynie: „nie bądź chciwy, pazerny, zazdrosny i nie kłam żeby komuś zaszkodzić. Ludzie i relacje są ważniejsi od wszelkich dóbr materialnych”.

Myślę że aż nadto się rozpisałem (i nakopiowałem). Przepraszam jeżeli w tekście było więcej egzegezy niż suchych danych. Zachęcam wszystkich do przeczytania źródła Prawa, czyli pierwszych pięciu ksiąg biblii (tak, dla własnego poszerzania wiedzy o religii i historii ludzkiej mentalności). Czytania jest na około dwa miesiące, po 10 minut dziennie.

Kolejna część dotycząca historii podboju Palestyny i kanonów biblijnych zostanie napisana, kiedy wymyślę dla niej jakiś ciekawy układ i myśl przewodnią. Na razie dziękuję za lekturę i zapraszam do dyskusji.

<<< W poprzednim odcinku: Pięcioksiąg – krytyka naukowa